αντίστιξη

Μέρος της μουσικής θεωρίας, που καθορίζει τους κανόνες συνδυασμών δύο ή περισσότερων μελωδιών και μελετά τις δυνατότητες υπέρθεσης διαφόρων μελωδικών γραμμών στην οριζόντιά τους ανάπτυξη και σε σχέση με τη θέση του ενός φθόγγου προς τον άλλο. Η θεωρία αυτή ολοκληρώνεται με την αρμονία, που καθορίζει αντίθετα τους κανόνες που διέπουν την εναλλαγή των φθόγγων στην κάθετη διάταξή τους (συγχορδίες). Ο όρος προέρχεται από τον τρόπο που χρησιμοποίησε η μεσαιωνική πολυφωνία του 14ου αι. για να ενισχύσει την εκφραστική σημασία του λεγόμενου δεδομένου μέλους (cantus firmus)αναζητώντας υπερθέσεις μελωδικών γραμμών σε συνδυασμούς όχι τυχαίους αλλά ηθελημένους, όπως άλλωστε υποδηλώνει και η λέξη α. (στίξις α.),που σημαίνει φθόγγος αντί φθόγγου. Πιο παλιά, η επιδίωξη αυτή πραγματοποιήθηκε στην αρχαιότερη μορφή της α., δηλαδή στο Όργανον (Organum), που σήμαινε οργάνωση των μουσικών φθόγγων και το οποίο τον 10ο αι. υιοθετήθηκε από το Γρηγοριανό μέλος, όταν μία βασική μελωδία (vox principalis)συνδυαζόταν με μία άλλη (vox organalis). Η α. ονομάζεται διπλή ή τριπλή ή τετραπλή αν οι δύο, τρεις ή τέσσερις φωνές που συνηχούν είναι στην οριζόντια ανάπτυξή τους γραμμένες σε τρόπο που να μπορούν ελεύθερα να τοποθετούνται η μία κάτω από την άλλη σε οποιαδήποτε διάταξη, χωρίς να προκύπτουν παραβιάσεις θεωρητικών κανόνων. Αντίθετα, απλή ονομάζεται η α. όταν δύο ή περισσότερες φωνές είναι αδύνατον να τοποθετηθούν σε διαφορετική διάταξη από εκείνη που βρίσκονται χωρίς παραβιάσεις θεωρητικών κανόνων. Η απλή α. μπορεί να είναι δίφωνη, τρίφωνη κλπ. αν χρησιμοποιούνται δύο, τρεις ή περισσότερες φωνές. Σιγά-σιγά η βαθιά επιθυμία για νέες εκφραστικές μορφές έκανε τους μουσικούς να εγκαταλείψουν τόσο τα γρηγοριανά κείμενα (και υπάρχουν αντιστικτικές συνθέσεις πάνω σε κείμενα κοσμικού περιεχομένου) όσο και το δεδομένο μέλος, ως βάση στις συνθέσεις τους. Η καινοτομία αυτή όχι μόνο κέντρισε την εφευρετική φαντασία των συνθετών που ζητούσαν μουσικές μορφές πλατύτερες και πιο ελεύθερες, αλλά κίνησε και την προσοχή των θεωρητικών της μουσικής που κωδικοποίησαν τις δυνατότητες της α. σε αυστηρούς κανόνες. To Gradus ad Parnassum (1725) του Γιόχαν Γιόζεφ Φουξ (16601741) είναι, σχετικά με το θέμα αυτό, ένα βασικό σύγγραμμα που τροφοδότησε τη διδακτική της μουσικής και καθόρισε τα πέντε χαρακτηριστικά είδη α. Σύμφωνα με αυτό, η α. μπορεί να προχωρά συνδυάζοντας είτε έναν φθόγγο με έναν άλλο της ίδιας ρυθμικής αξίας είτε δύο φθόγγους με ίδια ρυθμική αξία και έναν με διπλάσια είτε τέσσερις φθόγγους με ίδια αξία και έναν με τετραπλάσια είτε, τέλος, χρησιμοποιώντας τη συγκοπή ή το λεγόμενο ποικιλμένο είδος (modo fiorito)που δίνει μεγάλες δυνατότητες στη ρυθμική και μελωδική ανάπτυξη των φωνών πάνω σε μια δεδομένη μελωδία. Αντιστικτικά είδη είναι ο κανών, η μίμηση και η φούγκα· η τελευταία είναι το πιο πολύπλοκο και ολοκληρωμένο είδος. Το αντιστικτικό ύφος, που αρχικά περιορίστηκε μονάχα στη φωνητική μουσική, πέρασε αργότερα και στο πεδίο της ενόργανης μουσικής. Ανάμεσα στους μεγάλους δασκάλους της α. συγκαταλέγονται o Παλεστρίνα, o Μπαχ, ο Χέντελ, ο Χάιντν και, από τους νεότερους, ο Μπραμς, ο Ρέγκερ και ο Χίντεμιτ. Παράδειγμα αντιστικτικής διάταξης φωνών από τα «Κατά Ιωάννην Πάθη» του Μπαχ. ποικιλμένο είδος συγκοπή τέσσερις φθόγγοι αντί ενός δύο φθόγγοι αντί ενός φθόγγος αντί φθόγγου

* * *

η

η τέχνη του να συνδυάζονται σε ταυτόχρονο άκουσμα μελωδικές γραμμές διαφορετικές (μεταξύ τους) μέσα σε μια μουσική σύνθεση.